კრის მაკკეის მიერ არამიწიერი სიცოცხლის ძიება 1976 წელს დაიწყო, როცა „ვიკინგ 1″ და „ვიკინგ 2″ მარსზე დაეშვნენ. მარსის ზედაპირზე პირველად დაჯდომა, ცხადია, მნიშვნელოვანი წინსვლა იყო, მაგრამ მაკკეი, რომელსაც უნივერსიტეტი ახალი დამთავრებული ჰქონდა, უფრო მეტად იმით აღფრთოვანდა, რომ რაც ხომალდებმა აღმოაჩინეს, ერთი შეხედვით სიცოცხლის ნიშნებს ჰგავდა.
ვიკინგმა აღმოაჩინა, რომ მიწაში რაღაც – შესაძლოა მიკრობები – საკვებ ნივთიერებებს ამუშავებდა და გამოყოფდა აირებს, როგორიცაა ნახშიროჟანგი. მაგრამ დანადგარებმა ვერ აღმოაჩინეს ორგანული მოლეკულები, რომლებიც ნებისმიერი ორგანიზმის საშენ ბლოკებს წარმოადგენს, ამიტომ მეცნიერებმა ჩათვალეს, რომ მარსის ნიადაგში ცოცხალი არსებები არ იყვნენ.
თუმცა მაკკეის მსგავსად მეცნიერთა ნაწილი შეცბუნებულია ვიკინგის მოპოვებული მონაცემებით, რომელსაც პირდაპირ არასდროს დაუდასტურებია სიცოცხლის არსებობა, მაგრამ მაინც ამაფორიაქებელი იყო. მაკკეი ამჟამად ნასას ეიმსის კვლევითი ცენტრის მეცნიერია, ვიკინგის მოპოვებულმა ინფორმაციამ მას გზა გაუხსნა ასტრობიოლოგიაში, მიუხედავად იმ პერიოდის მეცნიერების გაფრთხილებებისა. „არამარტო მირჩევდნენ, რომ გადამეფიქრებინა, დამცინოდნენ კიდეც, რომ ეს სფერო მაინტერესებდა.”
40 წლის შემდეგ მისი მოლოდინი გამართლებულია. რობოტული კოსმოსური ზონდები მზის სისტემის კვლევას აგრძელებენ, სტუმრობენ პლანეტებს, თანამგზავრებსა და ასტეროიდებს, პოულობენ წყლიან გარემოებს, სადაც მიკრობული სიცოცხლის არსებობის შანსია.
არამიწიერი სიცოცხლის არსებობა მზის სისტემაში – არამხოლოდ მარსზე – რეალურად დასაშვებია.
მზის სისტემის მიღმა ასტრონომებს აღმოჩენილი აქვთ ათასობით პლანეტა. მათი გაანგარიშებით, მხოლოდ ჩვენი გალაქტიკა შეიძლება ასობით მილიარდ პლანეტას შეიცავდეს. ბევრი შეიძლება დედამიწას ჰგავდეს, ჰქონდეს ოკეანეები, ატმოსფერო და სიცოცხლეც.
შემდგომ ათწლეულებში ახალი კოსმოსური ზონდები და ტელესკოპები მზის სისტემაში და მის მიღმა ეცდებიან სიცოცხლის ნიშნების აღმოჩენას. „არის შანსი, რომ დედამიწის მსგავსი პლანეტებისა და სიცოცხლის მტკიცებულებებს 2030-იანი წლების დასაწყისში წავაწყდეთ”, ამბობს ჯიმ კასტინგი, პენსილვანიის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეცნიერი.
კაცობრიობის ისტორიაში პირველად მეცნიერებს აქვთ გეგმა და შესაძლებლობა, რომ პასუხი გასცენ კითხვას, მარტონი ვართ თუ არა სამყაროში. „ის ფაქტი, რომ მეცნიერებას შეუძლია ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა, ნაცვლად იმისა, რომ წმინდა ფილოსოფიური საკითხი იყოს, ძალიან ამაღელვებელია”, ამბობს ჯეისონ რაითი, პენსილვანიის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასტრონომი.
გალაქტიკის დამპყრობლები
უდავოა, რომ არამიწიერი სიცოცხლის ყველაზე ამაღელვებელი სახეობა გონიერი სიცოცხლე იქნება: როგორც ფილმში „E.T.” ან კარლ სეიგანის ნოველაში „კონტაქტი”. როზველის ამბისა და ზონა 51-ზე არსებული გადმოცემების მიუხედავად, უცხოპლანეტელებთან კონტაქტის შემთხვევა ჯერ კიდევ არ დადასტურებულა. თუმცა მეცნიერები ათწლეულებია ეძებენ, ცდილობენ შორეული ცივილიზაციისგან წამოსული რადიოსიგნალები დაიჭირონ. მაგალითად, დღესდღეობით სეტის ინსტიტუტი კალიფორნიაში მდებარე ალენის ტელესკოპების ქსელით უსმენს სამყაროს.
ახლო წარსულში რაითის ხელმძღვანელობით მიმდინარეობდა ნადირობა ზეგანვითარებულ ცივილიზაციებზე, რომლებსაც მთელი გალაქტიკა აქვთ კოლონიზებული. 1960-იანებში ფიზიკოსმა ფრიმან დაისონმა წამოაყენა აზრი, რომ უცხოპლანეტელები, შესაძლოა, თავიანთ ცივილიზაციას მშობლიური ვარსკვლავის ენერგიით ამარაგებენ. ამ ენერგიის მოხმარება – კომპიუტერების, კოსმოსური ხომალდების ან სხვა რამის ასამუშავებლად, რაც უცხოპლანეტელებს დასჭირდებათ – გამოასხივებს სითბოს, როგორც თქვენი ლეპტოპი თბება ხოლმე. თუკი ასეთი ცივილიზაცია გალაქტიკას მოედო, მათი ამოცნობა შესაძლებელი იქნებოდა იმ გალაქტიკების ძიებით, რომლებიც მოსალოდნელზე მეტ სითბოს გამოყოფენ.
WISE-ის (ინფრაწითელი დიაპაზონის ფართოკუთხიანი მკვლევარი) თანამგზავრით 100 000 გალაქტიკისთვის გადაღებული ფოტოების დამუშავების შემდეგ რაითის გუნდმა ვერაფერს მიაგნო. მაგრამ ეს მხოლოდ უკიდურესი შემთხვევაა ზეგანვითარებული, გალაქტიკების დამპყრობელი უცხოპლანეტელებისა. შესაძლოა, უცხოპლანეტელები ლოკალურ მასშტაბებში დარჩნენ. შემდეგი ნაბიჯი, მისი თქმით, იქნება გალაქტიკების უფრო დეტალურად შესწავლა, რათა ნახონ, თითოეულ გალაქტიკაში კონკრეტული რეგიონები დამატებით სითბოს გამოყოფენ თუ არა. „ეს ძალიან უჩვეულო იქნებოდა. არ ვიცი, რა ბუნებრივი ახსნა შეიძლება მოეძებნოს მას”.
თუმცა გონიერი სიცოცხლის ძიება მაინც რთულია. ბოლოსდაბოლოს, დედამიწაზე სიცოცხლე 3.5 მილიარდი წელია, ყვავის, გონიერი სიცოცხლე (თუკი ადამიანებს გონიერად ჩავთვლით) კი მხოლოდ ბოლო 200 000 წელია, არსებობს. დედამიწის ისტორიაში სიცოცხლე მეტწილად პრიმიტიული მიკრობების სახით იყო. თუკი ოდესმე სადმე სიცოცხლეს აღმოვაჩენთ, სავარაუდოდ მიკრობული ფორმის იქნება. შეიძლება ჩვენს კოსმოსურ სამეზობლოშიც კი იყვნენ.
კარის მეზობელი უცხოპლანეტელები
ერთ-ერთი მიმზიდველი ადგილი სიცოცხლის ძიებისთვის არის ტიტანი, სატურნის ყველაზე დიდი თანამგზავრი. მას სქელი ატმოსფერო აქვს და დედამიწის გარდა ერთადერთია მზის სისტემაში, რომელიც ტბებით და ზღვებითაა დაფარული – ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ წყლის მაგივრად თხევადი მეთანია. მეცნიერთა აზრით, სითხე მნიშვნელოვანია სიცოცხლის არსებობისთვის, მაგრამ წყლის ნაცვლად მეთანი ნიშნავს, რომ ტიტანელი ორგანიზმები ფუნდამენტურად განსხვავებული იქნებიან ნებისმიერი დედამიწელისგან.
ეს არ გამორიცხავს სიცოცხლის არსებობას, უბრალოდ ალბათობას ამცირებს. ტიტანზე არსებულ სიცოცხლეს ასევე მოუწევს, -180°C ყინვას გაუძლოს.
სიცოცხლის ჩვენთვის ცნობილი ფორმებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ინგრედიენტი წყალია. კოსმოსური ხომალდებიდან დაკვირვებები აჩვენებს, რომ მზის სისტემა საკმაოდ ნესტიანია. 2015 წლის მარტში ჰაბლის კოსმოსური ტელესკოპი იუპიტერის უდიდესი თანამგზავრის, განიმედის, ზედაპირის ქვეშ ოკეანის არსებობის ნიშნებს წააწყდა. ამჟამად კოსმოსური ხომალდი „დონი” გარს უვლის ცერერას, ასტეროიდების სარტყელში მდებარე ჯუჯა პლანეტას, რომლის მოცულობის 40% წყალია, ზედაპირის ქვეშ არსებული შესაძლო ოკეანის ჩათვლით.
სიცოცხლის ყველაზე იმედისმომცემ საბინადროებს შორის არის მარსი, სატურნის თანამგზავრი ენცელადი და იუპიტერის თანამგზავრი ევროპა. მარსზე სიცოცხლის არსებობის ალბათობა ყველაზე მაღალი იქნებოდა წარსულში, როცა პლანეტა თბილი და მდინარეებითა და ტბებით სავსე იყო. დღესდღეობით მარსი ხრიოკი და სავარაუდოდ არასტუმართმოყვარეა.
თუმცა მიკრობებმა შეიძლება ზედაპირის ქვეშ შეძლონ არსებობა. „ვფიქრობ 50/50-ზეა იმის შანსი, არის თუ არა დღეს სიცოცხლე მარსზე”, ამბობს კასტინგი. თუმცა თუკი არის, მისი თქმით, სავარაუდოდ ზედაპირიდან კილომეტრის სიღრმეშია, სადაც ტემპერატურა საკმაოდ თბილია თხევადი წყლის არსებობისთვის. იქამდე მიღწევა და მტკიცებულების მოპოვება შეიძლება კოსმონავტების მიერ მარსზე გათხრების ჩატარებას საჭიროებდეს.
ევროპაზე სიცოცხლის აღმოჩენასაც შესაძლოა გათხრები დასჭირდეს. რამდენიმე კილომეტრის სისქის ყინულის ფენა პოტენციურად დასახლებად ოკეანეს აკრავს გარს. მეცნიერებს წლების განმავლობაში სურდათ ევროპაზე გამგზავრება და შესაძლოა, მალე მიეცეთ ეს შანსი. თუმცა ევროპაზე დაშვება და გათხრები რთული და ძვირია, ამიტომ მისიის განხორციელების შემთხვევაში თანამგზავრის შესწავლა ალბათ კოსმოსიდან მოხდება.
სწორედ ამიტომ თვლის მაკკეი, რომ ენცელადი – რომელსაც შესაძლოა, ზედაპირის ქვეშ ასევე გააჩნდეს ოკეანე – უკეთესი ვარიანტია. „როცა ხალხი მიხვდება, რამდენად რთულია ევროპა და როგორი მიუღწევადია მისი ოკეანე, ბუნებრივად გადაიხრებიან ენცელადისკენ”, ამბობს მაკკეი, რომელიც ელცელადზე ნასას მისიის გაგზავნის იდეის ინიციატორი გუნდის შემადგენლობაში იყო.
ყინულიანი თანამგზავრი 2009 წელს ყურადღების ცენტრში მოექცა, როცა კოსმოსურმა ხომალდმა „კასინიმ” ზედაპირიდან ასობით კილომეტრის სიმაღლეზე ატყორცნილი წყლის ნაკადები შეამჩნია. ეს ნაკადები, რომლებიც ზედაპირის ქვეშ არსებული ოკეანიდან იფრქვეოდნენ, შეიძლება სიცოცხლის არსებობის ნიშნებს შეიცავდნენ. „ენცელადის წყლის ჭავლებს უნდა ჩავუფრინოთ. ეს სიცოცხლის აღმოჩენის საუკეთესო შანსია”. გათხრა საჭირო არ იქნება.
სიცოცხლის მოლეკულები
უცხოპლანეტელებზე მონადირე ასეთი კოსმოსური ხომალდი მოძებნის ორი ტიპის მოლეკულებს: ლიპიდებსა და ამინომჟავებს. ლიპიდები მოიცავს ცხიმებსა და ზეთებს და მნიშვნელოვანია უჯრედების სტრუქტურისა და ფუნქციონირებისთვის. ამინომჟავები კი ცილების საშენი ბლოკებია.
ამინომჟავები ორი სახისაა და ერთმანეთის სარკულ ანტიპოდებს წარმოადგენენ, მარცხენა და მარჯვენა ხელის მსგავსად. 20 ამინომჟავიდან, რომლებიც დედამიწაზე სიცოცხლეს ქმნიან, 19 მარცხენა რიგისაა. რადგან ამინომჟავები ბიოლოგიური წარმოშობის არიან, შესაძლოა, მარცხენა რიგი მათი მახასიათებელი იყოს. ასეთი მოლეკულების აღმოჩენა სიცოცხლის მიმანიშნებელი იქნება.
თუმცა მაკკეი აღიარებს, რომ ეს არარეალური სცენარია. მიკრობებმა შეიძლება თავი ასე ადვილად არ გამოავლინონ ან საერთოდ არ იყვნენ. კოსმოსურ ხომალდებს დრო და ფული სჭირდებათ, ამიტომ თუკი ერთი ხომალდი ვერაფერს იპოვის, შემდეგ ხელსაყრელ მომენტამდე რამდენიმე წელი მოცდა იქნება საჭირო.
მზის სისტემის მიღმა შეიძლება უფრო გაგვიმართლოს, გალაქტიკაში მდებარე მილიარდობით სხვა პლანეტაზე. იმ დროს, როცა მისიას მზის სისტემაში კონკრეტულ მომენტში მხოლოდ ერთ ადგილზე სტუმრობა შეუძლია, კოსმოსური ტელესკოპი ადვილად შეძლებს ათობით ან ასობით დასახლებად ციურ სხეულს დააკვირდეს. ლიპიდებისა და ამინომჟავების ნაცვლად ასეთი ტელესკოპები სხვა მოლეკულებს მოძებნიან: ჟანგბადსა და სხვა აირებს, რომლებიც ცოცხალი, მსუნთქავი უცხოპლანეტელების არსებობას დაადასტურებენ.
უცხოპლანეტელების ძიება
კეპლერის კოსმოსური ტელესკოპის წარმატების შემდეგ, რომელმაც ათასობით პლანეტა აღმოაჩინა, ნასა 2018 წლის მარტში გაუშვებს ტრანზიტული ეგზოპლანეტების საკვლევ თანამგზავრს (იგივე TESS). კეპლერის მსგავსად, TESS მოძებნის პლანეტებს, რომლებიც ვარსკვლავებს უვლიან გარს და მათგან გამოყოფილ სინათლეს ცოტათი ამცირებენ. მაგრამ კეპლერისგან განსხვავებით, TESS-ის სამიზნე დედამიწასთან ახლოს მყოფი პლანეტები იქნება, შესაბამისად მათი შესწავლა და სიცოცხლის აღმოჩენა უფრო ადვილი იქნება.
უცხოპლანეტელებზე მონადირეებს ის ახარებთ, რომ TESS-ი სამიზნე ობიექტებს იპოვის ჯეიმს ვების კოსმოსური ტელესკოპისთვის (JWST), რომელიც 2018 წელს გაშვების შემდეგ შეეცდება ამ პლანეტებზე ატმოსფერული აირების აღმოჩენას, რაც სიცოცხლის მიმანიშნებელი იქნება.
იდეა შემდეგში მდგომარეობს: პლანეტა თავის ვარსკვლავს ჩაუვლის წინ, ვარსკვლავის სინათლის ნაწილი პლანეტის ატმოსფეროში გაივლის, რაც პლანეტის დისკოს გარშემო თხელი კონტურივით გამოჩნდება. ქიმიური შემადგენლობიდან გამომდინარე, ატმოსფერო სინათლის გარკვეულ ტალღებს შთანთქავს. იმის გაზომვით, სინათლის რომელმა ტალღებმა გაიარეს, ასტრონომები შეძლებენ, ატმოსფეროს აირები ამოიცნონ.
წარსულში ასტრონომებმა ჰაბლით უკვე შეისწავლეს პლანეტარული ატმოსფეროები და აჩვენეს, რომ მათი მეთოდები ამართლებს. ხოლო უფრო ძლიერი JWST-ით ატმოსფეროების უფრო დეტალურ ანალიზს შეძლებენ.
ერთ-ერთი აირი, რომლის აღმოჩენის იმედიც აქვთ, ჟანგბადია, რომელიც დიდხანს არ ნარჩუნდება და სხვა ნივთიერებებთან შედის რეაქციაში. ამიტომ ატმოსფეროში დიდი რაოდენობით ჟანგბადის შენარჩუნებისთვის პლანეტას მისი შემავსებელი სჭირდება – რაღაც ცოცხალი. დედამიწაზე ამას მცენარეები და ბაქტერიები აკეთებენ.
მარსთან და თუნდაც ენცელადთან შედარებით, ეს ყველაზე რეალური გზაა, რომლითაც მეცნიერები სიცოცხლეს აღმოაჩენენ. „დღეს რომ სანაძლეოს ვდებდე, ფსონს ეგზოპლანეტაზე არსებულ ჟანგბადზე დავდებდი”, ამბობს მაკკეი.
მაგრამ ჟანგბადი მხოლოდ ერთ-ერთი აირია. დედამიწელები მაგალითად ათასობით აირს გამოყოფენ (უბრალოდ გაიხსენეთ ყველა ის სურნელი, რაც ადამიანები, ცხოველები და მცენარეები ქმნიან). თუმცა მათგან მხოლოდ მცირეოდენია ისე გავრცელებული, რომ კოსმოსიდან აღმოჩენა შეიძლებოდეს, ამიტომ ასტრონომები მსჯელობენ, მათგან სიცოცხლის ყველაზე რეალური ინდიკატორი რომელი იქნება. წამოყენებულ იდეებს შორის არის მეთანი და დიმეთილსულფიდი, რომლებსაც დედამიწაზე ფიტოპლანქტონები გამოყოფენ.
ცხადია, სიცოცხლის აღმოჩენა მხოლოდ აირების პოვნით არ შემოიფარგლება. არაცოცხალი რამეები – როგორიცაა ჰიდროთერმული წყაროები და ვულკანები – შეიძლება იგივე შენაერთებს აფრქვევდნენ. იმის გასაგებად, აირი ბიოლოგიური წარმოშობისაა თუ არა, ასტრონომებმა პლანეტის ქიმიური შემადგენლობა და კონკრეტული მახასიათებლები უნდა შეისწავლონ.
ამის შემდეგაც კი უცხოპლანეტელებთან კონტაქტის გარანტია არ გვექნება. ასტრონომები მხოლოდ არამიწიერი სიცოცხლის არსებობის ალბათობის განსაზღვრას შეძლებენ. „დარწმუნებული არ ვიქნებით, რომ იქ სიცოცხლეა, მაგრამ ალბათ შევძლებთ ყველა ვარიანტის განხილვას და ალბათობის დადგენას”, ამბობს მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიის ინსტიტუტის ასტრონომი სარა სიგერი.
კიდევ ერთი პრობლემა ისაა, რომ არავინ იცის, როგორ გამოიყურება უცხოპლანეტური სიცოცხლე, ამიტომ ბიოლოგიური კვალის ვარიანტები ჯერჯერობით დედამიწის ცოცხალ ორგანიზმებზე დაყრდნობით განისაზღვრება. „ვიწრო ჭრილში გახედვა და მხოლოდ დედამიწის მსგავსი სიცოცხლის ძიება არ ღირს”, ამბობს რაითი. „მაგრამ ვერც ისე განვაზოგადებთ, რომ არ ვიცოდეთ, რას ვეძებთ”.
დედამიწის მიღმა სიცოცხლის აღმოსაჩენად სიგერს სურს, განსაზღვროს ყველა აირი, რომლებიც ატმოსფეროში უხვად და სტაბილურად იქნება, მიუხედავად იმისა, დედამიწაზე რამე წარმოქმნის თუ არა მათ. იმის გასაგებად, არიან თუ არა ისინი სიცოცხლის ბიოლოგიური კვალი, სიგერი რევერსულ ინჟინერიას გამოიყენებს იმ ბიოლოგიურ პროცესებზე, რომლებსაც ამ აირების წარმოქმნა შეუძლიათ.
შანსი ახლა გვაქვს
JWST-მა სიცოცხლე რომ აღმოაჩინოს, უნდა გაუმართლოს. ტელესკოპის იდეა რამდენიმე წლით ადრე იქნა წამოყენებული, ვიდრე ასტრონომებს ეცოდინებოდათ, რომ გალაქტიკა მილიარდობით პლანეტას შეიცავს, ამიტომ პლანეტებზე ან უცხოპლანეტელებზე სანადიროდ არ იყო ჩაფიქრებული.
TESS-ი ათასობით პლანეტას იპოვის, მაგრამ მხოლოდ მცირეოდენი იქნება კარგი სამიზნე JWST-ისთვის. შესაფერისი პლანეტა ვარსკვლავთან შედარებით ძალიან პატარა არ უნდა იყოს. სხვაგვარად ასეთი კაშკაშა ვარსკვლავის ნათება გამოსახულებას გადაფარავს და ატმოსფეროდან წამოსულ სუსტ სიგნალს ვერ მიიღებთ. სიგერის მიხედვით, ვარსკვლავის გვერდით პლანეტაზე დაკვირვება ჰგავს 1500 კმ-ის მოშორებით პროჟექტორის გვერდით ციცინათელის გარჩევას.
„ეს ადვილი არ იქნება. მხოლოდ მცირე რაოდენობით იქნება ისეთი პლანეტები, სადაც სიცოცხლის ნიშნების ძებნა შეიძლება”.
TESS-ი და JWST-ი შეზღუდულები იქნებიან იმის გამოც, რომ მხოლოდ იმ პლანეტების შესწავლა შეუძლიათ, რომლებიც თავიანთი ვარსკვლავის წინ ჩაივლიან, რაც სრულყოფილ განთავსებას მოითხოვს. თუკი JWST-ი ვერაფერს აღმოაჩენს, ასტრონომებს მოუწევთ, მოუცადონ სპეციალურად დაპროექტებულ ტელესკოპს, რომელიც ტრანზიტებზე არ იქნება დამოკიდებული.
ასეთი ტელესკოპი პლანეტას პირდაპირ დააკვირდება, მაგრამ საამისოდ პლანეტის ვარსკვლავის სინათლე რამემ უნდა დაბლოკოს. ერთ-ერთი იდეა ვარსკვლავური ქოლგაა (Starshade), რომელზეც სიგერი მუშაობდა. ეს არის კოსმოსური ხომალდი, რომელიც ქოლგასავით იშლება, რომ სინათლე დაბლოკოს, კოსმოსურ ტელესკოპს კი პლანეტაზე დაკვირვების საშუალებას აძლევს.
ტელესკოპი შეძლებს, დააკვირდეს დედამიწის ზომის პლანეტებს, რომლებიც მზის მსგავს ვარსკვლავებს უვლიან გარს, რასაც TESS-ი ვერ შეძლებს, რადგან მზის მსგავსი ვარსკვლავების სინათლე პლანეტისას გადაფარავს. მეტი პოტენციურად დასახლებადი პლანეტის აღმოჩენით – რომელთა შორისაც დედამიწის მსგავსი პლანეტებიც იქნება – სიცოცხლის პოვნის ალბათობა იზრდება.
სხვა თუ არაფერი, პლანეტების რაოდენობა და მრავალფეროვნებაც კი საკმარისია ოპტიმიზმისთვის არამიწიერი სიცოცხლის ძიებისას. „ვიცით, რომ ატმოსფეროიანი პლანეტები არსებობენ, ბევრი მათგანი შესწავლილი გვაქვს, ასე რომ ისტორიაში პირველად შანსი გვეძლევა”, ამბობს სიგერი. „ამ შესაძლებლობის გამოუყენებლობა სულელური ნაბიჯი იქნება”.
ჩრდილოეთის ციალი 