ღია კოსმოსი შორეულ და მიუღწევად ადგილად გვეჩვენება, მაგრამ სინამდვილეში კოსმოსში მომხდარი მოვლენები შესაძლოა ეხმარებოდა ან ხელს უშლიდა დედამიწაზე სიცოცხლის ევოლუციას.

ჩვენ ძლივძლივობით მოვაღწიეთ აქამდე. ევოლუცია ადვილად შეიძლებოდა, სხვა გზით წარმართულიყო და ასე რომ არ მოხდა, გარკვეულწილად უჩვეულო და შემთხვევითი მოვლენების გამოა. დედამიწაზე სიცოცხლეს მრავალი მოულოდნელობა, უცნაური შემთხვევა და კატასტროფა დახვდა წინ, დაწყებული უეცარი გამყინვარების პერიოდებიდან დამთავრებული ასტეროიდების ცვენით – და ჩვენ პირდაპირი შედეგი ვართ იმისა, თუ როგორ გაუმკლავდა სიცოცხლე ამ გაუთვალისწინებელ შემთხვევებს.

ამის გათვალისწინებით, სიცოცხლის ისტორია მხოლოდ ფართო გადმოსახედიდან შეიძლება შევიცნოთ. ორგანიზმებს მათი გარემო აყალიბებს, ხოლო თავად გარემოს – უზარმაზარი გეოლოგიური ძალები, როგორიცაა ვულკანები და ყინულის შრეები, და კლიმატის ცვლილება.

თუმცა ჰორიზონტი კიდევ უფრო უნდა გავაფართოოთ. იქნებ ეს დიდი ძალები სამყაროში არსებული კიდევ უფრო დიდი ძალების ზემოქმედების ქვეშ იყვნენ? შესაძლებელია, ჩვენს მზის სისტემაში ან თუნდაც გალაქტიკაში მომხდარ კოსმოსურ მოვლენებს რამე როლი ეთამაშათ? უნდა ვუმადლოდეთ თუ არა ვარსკვლავებს იმისთვის, რომ ვარსებობთ?

ასტრონომიული მოვლენების მიერ გამოწვეული ევოლუციური ცვლილების ყველაზე ცნობილი შემთხვევა გახლავთ ის ჰიპოთეზა, რომ დინოზავრების გადაშენება გამოიწვია გიგანტური ასტეროიდის დედამიწასთან შეჯახებამ 66 მილიონი წლის წინ. ეს მოსაზრება 1980 წელს წამოაყენეს ფიზიკოსმა ლუის ალვარესმა, მისმა გეოლოგმა შვილმა უოლტერმა და მათმა თანამშრომლებმა.

მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, რომ დანალექი ქანები, რომლებსაც გადაშენების პერიოდის გეოლოგიურ შრეებში ვხვდებით მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, დიდი რაოდენობით შეიცავენ იშვიათ ქიმიურ ელემენტს ირიდიუმს. მათ ივარაუდეს, რომ ირიდიუმს იმ ასტეროიდის ნამსხვრევები შეიცავდა, რომელიც დედამიწას შეეჯახა. ირიდიუმი უფრო ფართოდაა გავრცელებული ასტეროიდებში, ამიტომ მეტად სავარაუდოა, რომ მათი წარმოშობა ამ ციურ სხეულებს უკავშირდება, ვიდრე დედამიწას.

კონკრეტულად როგორ გამოიწვია ასეთმა შეჯახებამ დინოზავრების გადაშენება, დავის საგნად რჩება, თუმცა ბევრი ვარიანტი არსებობს.

შეჯახებისას გამოთავისუფლებულმა ენერგიამ შესაძლოა მსოფლიო მასშტაბის ხანძრები წარმოქმნა. მკვლევრების გამოთვლით, ამ რაოდენობის ირიდიუმის დედამიწაზე მოსახვედრად ასტეროიდი დაახლოებით 10 კმ სიგანის უნდა ყოფილიყო. ასეთი გოლიათის შეჯახება მილიონჯერ მეტ ენერგიას გამოათავისუფლებდა, ვიდრე წყალბადის ბომბის აფეთქება. უფრო მეტიც,  ამის შემდეგ ჰაერში ავარდნილი მტვერი და ნამსხვრევები მზის სინათლეს გადაფარავდა და მომდევნო წლების განმავლობაში ტემპერატურა მკვეთრად დაეცემოდა.

1991 წელს შეჯახების ჰიპოთეზა განსაკუთრებით პოპულარული გახდა, როცა მეცნიერებმა მექსიკის იუკატანის ნახევარკუნძულთან აღმოაჩინეს 150-180 კმ სიგანის ჩიკშულუბის კრატერი. მისი გეოლოგიური ასაკი ზუსტად დაემთხვა გადაშენების პერიოდს.

ზუსტად უცნობია, რამდენად დიდი როლი ჰქონდა შეჯახებას დინოზავრების გადაშენებაში. არსებობს მტკიცებულება, რომ დინოზავრების რიცხვი უკვე კლებაში იყო. თუმცა ლოგიკურია იმის მოლოდინი, რომ ასეთი მასშტაბური მოვლენა თავის დაღს დაასვამდა ევოლუციურ ისტორიას. კრატერის აღმოჩენამ  შეშფოთება გამოიწვია პოტენციურად სასიკვდილო ასტეროიდების შეჯახებასთან დაკავშირებით, რაც შეიძლება დღესდღეობით გველოდეს.

ასტეროიდის შეჯახება არ წარმოადგენს 66 მილიონი წლის წინ მომხდარი გადაშენების ერთადერთ ახსნას.

ტოკუჰირო ნიმურა კოსმოსური საფრთხეებისგან დაცვის იაპონური ასოციაციის წევრია. ეს ორგანიზაცია დედამიწის სიახლოვეს მდებარე იმ ციური სხეულების  სამეთვალყურეოდ დაარსდა, რომლებიც შეიძლება პლანეტას შეეჯახონ. 2016 წლის მარტში ნიმურამ და მისმა თანამშრომლებმა წამოაყენეს მოსაზრება, რომ გადაშენებების, გლობალური გაცივებისა და ირიდიუმის შრეების წარმოქმნის მიზეზი იყო მზის სისტემის გავლა მოლეკულურ ღრუბელში – კოსმოსური მტვრისა და აირის მასიურ გროვაში, სადაც ვარსკვლავები ჩნდებიან. მტვერი ატმოსფეროში დაგროვდა და წარმოქმნა ნისლი, რომელიც ირეკლავდა მზის სინათლეს და აგრილებდა პლანეტას.

მსგავსი იდეა 1975 წელს გაახმოვანა ბრიტანელმა ასტრონომმა უილიამ მაკკრიმ. ის თვლიდა, რომ თუკი დედამიწა გაივლის ვარსკვლავთშორის „მტვრის ბილიკში“, შედეგად გამყინვარების პერიოდი დადგება. საპასუხოდ ასტრონომებმა მიტჩელ ბეგელმანმა და მარტინ რისმა აღნიშნეს, რომ ასეთი მტვერი იმოქმედებს მზისგან წამოსული ნაწილაკების ატმოსფეროსთან ურთიერთქმედებაზე და პლანეტა მაღალი დოზის დასხივების ქვეშ აღმოჩნდება, რაც გადაშენებასთან ერთად კლიმატის ცვლილებასაც გამოიწვევს.

ნიმურამ მაკკრის იდეა გააცოცხლა, ის თვლის, რომ ჩიკშულუბის შეჯახება არ ჩანს ისეთი მასშტაბური, რომ ცარცული პერიოდის მიწურულს მომხდარი გადაშენების მიზეზი იყოს.

ჯერჯერობით ეს მეტწილად სპეკულაციაა. „ეს იდეა საკმაოდ საინტერესოდ და დასაშვებად მიმაჩნია, მაგრამ განვითარება და აშკარა მხარდამჭერი მტკიცებულებები აკლია“, ამბობს კანადელი ასტრონომი მარტინ ბიჩი.

66 მილიონი წლის წინ მომხდარი მოვლენა მხოლოდ ერთ-ერთია რამდენიმე ცნობილი მასიური გადაშენებიდან, როცა მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონებში მრავალი სახეობა უეცრად ნადგურდება.

ყველაზე მასშტაბური იყო  პერმული პერიოდის ბოლოს, 252 მილიონი წლის წინანდელი გადაშენება, როდესაც წყლის სახეობების მინიმუმ 95% და ხმელეთის სახეობების მინიმუმ 70% მოისპო. მცენარეთა უმეტესობა განადგურდა. დღეს არსებული სახეობები იმ მცირერიცხოვანი გადარჩენილების შთამომავლები ვართ, ამიტომ ადვილია იმის დანახვა, რომ ევოლუციური ისტორია ძალიან განსხვავებული იქნებოდა, ეს გადაშენება რომ არ მომხდარიყო. როცა სახეობების ნაწილი ნადგურდება, გადარჩენილებს ეძლევათ გაფართოებისა და გამრავალფეროვნების შანსი, რაც სხვა მხრივ არ მოხდებოდა.

პალეონტოლოგები დიდი ხნის მანძილზე კამათობდნენ, რა იწვევს ასეთ მასიურ გადაშენებებს.

შესაძლებელია, რომ მოსახლეობის მცირემასშტაბიანი კლების მსგავსად ესეც ეკოსისტემის განვითარების დამახასიათებელი პროცესი იყოს. რადგან ცოცხალ ორგანიზმებს შორის ურთიერთდამოკიდებულება არსებობს, ერთ პოპულაციაში მომხდარმა მცირე ცვლილებამ შეიძლება დომინოს ეფექტი გამოიწვიოს და დარტყმითი ტალღები მთელ სისტემაში გავრცელდეს.

თუმცა უფრო მოსალოდნელია, რომ მასიური გადაშენებების მინიმუმ გარკვეული ნაწილი გარე სამყაროს ზემოქმედებითაა გამოწვეული.

ერთ ასეთ გადაშენებას ადგილი ჰქონდა ტრიასული პერიოდის ბოლოს, 201 მილიონი წლის წინ. წყალში და ხმელეთზე მობინადრე სახეობათა 76% გაქრა. ამის მიზეზი შეიძლებოდა ყოფილიყო ვულკანური აქტივობა, რამაც კლიმატზე იმოქმედა, თუმცა ასტეროიდის ჩამოვარდნაც არ გამოირიცხება.

ასეთი კატასტროფული შეჯახებები შესაძლოა უბრალო შემთხვევითობების შედეგი არ იყოს. ასტეროიდები და კომეტები შეიძლება გარკვეული კოსმოსური გარემოებების შედეგად სისტემატურად იღებდნენ დედამიწისკენ გეზს.

ამ იდეებიდან ყველაზე ცნობილია მოსაზრება, რომ ჩვენს მზეს ჰყავს მკრთალი კომპანიონი ვარსკვლავი, რომელიც ისე შორსაა, რომ პირდაპირი დაკვირვება არასდროს განხორციელებულა. ეს ვარსკვლავი, რომელსაც „ნემესისს“ და „სიკვდილის ვარსკვლავს“ უწოდებენ, პერიოდულად შეიძლება მზის სისტემის საზღვრიდან ყინულოვან და ქვის სხეულებს ჩვენი მიმართულებით აგზავნიდეს.

ეს იდეა 1984 წელს წამოაყენა ასტრონომთა ორმა ჯგუფმა: 1) დანიელ უაითმაირმა და ალბერტ ჯეკსონმა, და 2) მარკ დევისმა, რიჩარდ მიულერმა და პიტ ჰატმა. ამ დასკვნისკენ მათ უბიძგა რამდენიმე თვით ადრე გაკეთებულმა აღმოჩენამ, რომ ბოლო 500 მილიონ წელიწადში მასიური გადაშენებები რეგულარული ინტერვალებით ხდებოდა, დაახლოებით 26 მილიონი წლის შუალედით.

ძირითადი იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ ნემესისი, რომელიც მზის გარშემო მოძრაობს დაახლოებით 1.5 სინათლის წლის რადიუსის ორბიტაზე, თავისი გრავიტაციული ძალით ოორტის ღრუბლის შეშფოთებას გამოიწვევს. ოორტის ღრუბელი პლუტონის ორბიტის მიღმა, დაახლოებით 0.8-3 სინათლის წლის მოშორებით მდებარე პლანეტარული ჩანასახების სფერული გროვაა, რომელიც მცირედ განიცდის მზის გრავიტაციულ ზეგავლენას. ოორტის ღრუბელი იმ ხანგრძლივი პერიოდის მქონე კომეტების წყაროა, რომლებიც მზის სისტემის შიდა რეგიონს რამდენიმე საუკუნეში ერთხელ სტუმრობენ.

ნემესისი პატარა ვარსკვლავი უნდა იყოს: შესაძლოა წითელი ჯუჯა, ან სულაც ყავისფერი ჯუჯა, რომელიც ზომით იუპიტერის მსგავს გიგანტურ პლანეტას დიდად არ აღემატება. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ აქამდე არ აღმოუჩენიათ. ასეთ შორ დისტანციაზე ყველაზე ძლიერ ტელესკოპსაც კი გაუჭირდება დაფიქსირება.

თუმცა ნემესისის თეორიას სხვა პრობლემაც აქვს.

2010 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში კანზასის უნივერსიტეტის ასტროფიზიკოსმა ადრიან მელოტმა და სმითსონის ინსტიტუტის პალეონტოლოგმა რიჩარდ ბამბახმა ბოლო მონაცემების საფუძველზე ხელახლა შეისწავლეს ნამარხები. მათ დაადასტურეს, რომ მასიური გადაშენებები ყოველ 27 მილიონ წელში ერთხელ ხდება. თუმცა, მათი თქმით, ეს კანონზომიერება ზედმეტად რეგულარულია იმისთვის, რომ ნემესისის იდეას მოერგოს. ასეთ შორეულ ჯუჯა ვარსკვლავზე აუცილებლად მოახდენს გავლენას სხვა ახლომდებარე ვარსკვლავები, რაც კომეტების უფრო არარეგულარულ ნაკადს წარმოქმნის.

ამის ნაცვლად შეიძლება მასიურ გადაშენებებს არა მეწყვილე ვარსკვლავი, არამედ სხვა პლანეტა იწვევდეს.

1985 წელს უაითმაირმა და მისმა კოლეგამ ჯონ მატეზემ განაცხადეს, რომ მზის სისტემაში შესაძლოა არსებობდეს კლდოვანი პლანეტა, რომლის ორბიტა ნეპტუნს მიღმაა და მასით დედამიწას მაქსიმუმ 5-ჯერ აღემატება. ეს პლანეტა შესაძლოა იზიდავდეს კომეტებს არა ოორტის ღრუბლიდან, არამედ უფრო ახლომდებარე კოიპერის სარტყლიდან. ეს ყინულოვანი ქვის სხეულების კიდევ ერთი დისკია მზის სისტემის გარე რეგიონში და მის შემადგენლობაში შედის პლუტონი თავის თანამგზავრ ქარონთან ერთად. უაითმაირმა და მატეზემ ამ ჰიპოთეტურ ობიექტს უწოდეს „პლანეტა X“.

სრულიად დასაშვებია, რომ მზის სისტემაში იყოს დედამიწაზე დიდი პლანეტა, რომელიც ჯერ ვერ აღმოვაჩინეთ. ვიდრე კოსმოსური ხომალდი „ნიუ-ჰორაიზონსი“ პლუტონსა და ქარონს მიაღწევდა 2015 წელს, ამ ობიექტების საუკეთესო გამოსახულებები ბუნდოვანი იყო, კოიპერის სარტყლის სხვა დიდი სხეულების დაფიქსირება კი ამჟამად მიმდინარეობს. თუკი პლანეტა X ბნელია და სინათლეს არ ირეკლავს, ამის გამო ჩვენს ასტრონომიულ ხელსაწყოებს ადვილად დაუძვრებოდა.

უფრო მეტიც, 2016 წლის იანვარში ასტრონომებმა ივარაუდეს, რომ მზის სისტემაში შეიძლება მეცხრე პლანეტა იყოს. ის ნეპტუნის მიღმა იქნება და დედამიწაზე დაახლოებით 10-ჯერ მასიური. ვარაუდის საფუძველია დაკვირვებები კოიპერის სარტყლის სხეულებზე, რომელთა შეშფოთებას თითქოს უხილავი ძალა იწვევს.

თუკი ეს პლანეტა არსებობს, სავარაუდოდ ის გავლენა არ ექნება, რაც პლანეტა X-ს უნდა ჰქონდეს. თუმცა ეს ამბავი გვაჩვენებს, რომ ახლომდებარე კოსმოსზე ბევრი რამ არ ვიცით.

უაითმაირმა უფრო მეტად განავითარა პლანეტა X-ის ჰიპოთეზა. 2015 წლის კვლევაში მან აჩვენა, რომ ეს იდეა თავსებადია მასიური გადაშენებების 27 მილიონწლიან პერიოდულობასთან. უფრო მეტიც, უაითმაირის თქმით, მეორე ასეთი ობიექტის – პლანეტა Y? – არსებობა შეიძლება ხსნიდეს ნამარხებში არსებულ კიდევ ერთ ცვლილებას.

ამ კანონზომიერების შესახებ 2005 წელს განაცხადეს რიჩარდ მიულერმა და რობერტ როდემ. მათ აღმოაჩინეს, რომ ზღვის მობინადრეთა მრავალფეროვნება მატულობს და კლებულობს ყოველ 62 მილიონ წელში: ეს შეიძლება გამოწვეული იყოს როგორც გადაშენების, ისე ახალი სახეობების წარმოქმნის ტემპის ცვლილებით.

„უხილავი“ პლანეტების მიერ გამოწვეული ასტეროიდების შეჯახების ტალღები ამ კანონზომიერებების დამაჯერებელი ახსნაა, ამბობს მელოტი. თუმცა აღნიშნავს, რომ მიზეზი შეიძლება ასევე იყოს სხვა, უფრო შორეული კოსმოსური მოვლენები.

2007 წელს  მელოტმა და მისმა კოლეგამ მიხაილ მედვედევმა განაცხადეს, რომ 62 მილიონწლიანი რითმი შეიძლება გამოწვეული იყოს მზის სისტემის ირმის ნახტომში მოძრაობის ერთ-ერთი თავისებურებით.

ჩვენი გალაქტიკა ფორმით თეფშს ჩამოჰგავს. გალაქტიკის ბრუნვის გამო მზე გალაქტიკურ სიბრტყეში მაღლა-დაბლა მოძრაობს, კარუსელის ცხენის მსგავსად. პოზიციის ეს წანაცვლებები შეიძლება ცვლიდეს კოსმოსური სხივების იმ ნაკადის სიმძლავრეს, რომლებიც მზის სისტემაში გაივლის და დედამიწაზე ეცემა.

კოსმოსური სხივები მაღალენერგიული სუბატომური ნაწილაკებია, როგორიცაა პროტონები (89%), ჰელიუმის ატომბირთვები (10%) და უფრო მძიმე ბირთვები (1%), რომლებიც კოსმოსში მოძრაობენ. მიიჩნევა, რომ ისინი ექსტრემალური ასტრონომიული პროცესების დროს ჩნდებიან. ასეთი მოვლენა შეიძლება იყოს ზეახალი: ვარსკვლავები, რომლებიც ფეთქდებიან მას შემდეგ, რაც საწვავს ამოწურავენ. კოსმოსურ სხივებს ასევე შეიძლება ქმნიდნენ შავი ხვრელები გალაქტიკების ცენტრებში.

კოსმოსური სხივები სხვადასხვა გზით შეიძლება ახდენდნენ გავლენას დედამიწის გარემოზე და შესაბამისად ზემოქმედებდნენ ევოლუციაზე.

კოსმოსურ სხივებთან უშუალო კონტაქტი სახიფათოა. ხოლო როცა ისინი ჰაერის მოლეკულებს ეჯახებიან, წარმოიქმნება ნაწილაკების წვიმა, რომელთა მეშვეობითაც შეიძლება დნმ-ში მუტაციები გაჩნდეს. ცოცხალი ორგანიზმისთვის ეს უმეტეს შემთხვევაში ცუდი შედეგის მომტანია. თუმცა მცირე დოზით მუტაციებმა შესაძლოა ახალი სახეობების წარმოქმნას შეუწყოს ხელი, რის შემდეგაც ბუნებრივი გადარჩევა ამოქმედდება და სიცოცხლეს უფრო გაამრავალფეროვნებს.

კოსმოსური სხივების შეჯახებები შესაძლოა ატმოსფეროს შემადგენლობასაც ცვლიდეს. მათ შეიძლება წარმოქმნან ელექტრულად დამუხტული ნაწილაკები, რომლებიც გავლენას ახდენენ ღრუბლების ფორმირებასა და შესაბამისად კლიმატზე, ან შესაძლოა, გაანადგურონ ოზონის შრე, რომელიც დედამიწას მზის მავნე ულტრაიისფერი სხივებისგან იცავს.

რადგან ითვლება, რომ კოსმოსური სხივები მეტწილად ჩვენს გალაქტიკაში მომხდარი ზეახლების დროს წარმოიქმნება, გალაქტიკურ სიბრტყეში მზის სისტემის აწევ-დაწევა შეიძლება კოსმოსური სხივების ნაკადზე ახდენდეს გავლენას,  რასაც ირიბი გავლენა ექნება დედამიწაზე არსებულ სიცოცხლეზე. თუმცა უცნაურია, რომ ეს ეფექტი მხოლოდ ზღვის ცხოველებში შეიმჩნევა. ლოგიკურია ველოდოთ, რომ ზღვის მობინადრეები პირიქით, ხმელეთის ცხოველებზე უფრო მეტად იქნებიან დაცული მავნე ნაწილაკების წვიმისგან.

ამჟამად მელოტიც კი მიიჩნევს, რომ ამ მოსაზრებით ვერ აიხსნება ნამარხებში არსებული 62 მილიონწლიანი ციკლი. 2011 წელს მან წამოაყენა აზრი, რომ ეს შეიძლება იყოს დედამიწის ბუნებრივი გეოლოგიური „პულსი“, რომელიც შესაძლოა ტექტონიკურ აქტივობას უკავშირდებოდეს. ცვლილებათა მსგავს კანონზომიერებას ვხვდებით ზღვის დანალექ ქანებში, აღნიშნავენ მელოტი და მისი კოლეგები. ასეთ შედეგს უნდა ველოდოთ მთების წარმოქმნისა და ეროზიის ტემპის ცვლილებისგან, რასაც ტექტონიკური ფილების მოძრაობაში წანაცვლება იწვევს.

მიუხედავად ამ ყველაფრისა, მომაკვდინებელი კოსმოსური სხივები მაინც კარგი კანდიდატი ჩანს ნამარხებში ნაპოვნი გარკვეული ევოლუციური ცვლილებების ასახსნელად.

დაბალი დოზით კოსმოსურ დასხივებას მუდმივად ვიღებთ. თუმცა ერთ ზეახალს შეუძლია, სასიკვდილო დოზით გამოაფრქვიოს ჩვენკენ ასეთი ნაწილაკები, თუკი მზის სისტემასთან საკმარისად ახლოს აფეთქდა.

ვარსკვლავები მუდმივად ფეთქდებიან ზეახლებად; ამ დროს მათი სიკაშკაშე მთელი გალაქტიკისას აღემატება. სხვადასხვა გალაქტიკებში ყოველ წელს მრავალი ზეახალი ფიქსირდება, თუმცა ჩვენს გალაქტიკაში ჩვენთვის ცნობილი ზეახლებიდან ყველაზე ბოლო იყო G1.9+0.3, რომლისგან წამოსულმა სინათლემაც დედამიწას 1890-1908 წლებში მოაღწია. მანამდე, 1572 წელს მომხდარი აფეთქება ისეთი კაშკაშა იყო, რომ შეუიარაღებელი თვალითაც კი ჩანდა და ასტრონომმა ტიხო ბრაჰემ დააფიქსირა.

„ტიხოს ზეახალი“ უსაფრთხო მანძილზე იყო: 7500 სინათლის წლის მოშორებით. ასეთი აფეთქება ბევრად ახლოს რომ მომხდარიყო, სერიოზული საფრთხის წინაშე აღმოვჩნდებოდით. დედამიწას თავს დაატყდებოდა არამარტო მაღალენერგიული ნაწილაკები, არამედ რენტგენისა და გამა სხივები, რაც სასიკვდილო იქნებოდა.

მომხდარა ოდესმე ასეთი რამ?

გამოთვლების თანახმად, ზეახალი დედამიწიდან მაქსიმუმ 30 სინათლის წლის მოშორებით უნდა იყოს, რომ მისი აფეთქება ჩვენთვის გამანადგურებელი შედეგის მომტანი აღმოჩნდეს. ასე ახლოს არც ისე ბევრი ვარსკვლავია.

თუმცა 2002 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში ასტრონომები ასკვნიან, რომ ბოლო 11 მილიონ წელიწადში დედამიწიდან 420 სინათლის წლის დისტანციაზე მდებარე მორიელ-კენტავრის ვარსკვლავთა ასოციაციაში 20 ზეახალ აფეთქებას ჰქონდა ადგილი. ეს ვარსკვლავთა მხოლოდ ერთი ჯგუფია. ასეთმა მოვლენებმა შეიძლება ნამარხებში დატოვონ კვალი.

მათ კვალს აშკარად ვხვდებით დანალექ ქანებში. ზეახლები აფეთქებული ვარსკვლავის გარე ფენას კოსმოსში ფანტავენ, მათ შორის იმ ატომებს, რომლებიც დედამიწაზე იშვიათია.

ზეახლის ერთ-ერთი ასეთი ნარჩენი პროდუქტია რკინის რადიოაქტიური სახეობა, სახელად რკინა-60, რომელიც დედამიწაზე ბუნებრივად არ ჩნდება. 1999 წელს ფიზიკოსებმა რკინა-60 მაღალი კონცენტრაციით აღმოაჩინეს ოკეანის სიღრმეში მდებარე გეოლოგიურ სტრუქტურებში – ფერომანგანუმის ქერქებში, რომლებიც ბოლო 5 მილიონი წლის მანძილზე ყალიბდებოდა. რკინა-60 ასევე აღმოაჩინეს მთვარის „ნიადაგში“ და მისი წყარო სავარაუდოდ 320 სინათლის წლის მოშორებით მდებარე ორი ზეახალია, ერთი 7 მილიონი წლის წინ აფეთქდა, მეორე კი – 2 მილიონი წლის წინ. მეორე აფეთქებამ ნამარხებში დატოვა კვალი.

2016 წლის აგვისტოში გამოქვეყნებულ ნაშრომში მიუნხენის ტექნიკური უნივერსიტეტის ასტროფიზიკოსი შონ ბიშოპი და მისი კოლეგები საუბრობენ რკინის ოქსიდის კრისტალებში რკინა-60-ის აღმოჩენის შესახებ. ეს კრისტალები თავდაპირველად იმ ბაქტერიებმა წარმოქმნეს, რომლებიც მაგნიტურ ოქსიდს იყენებენ, რათა დედამიწის მაგნიტური ველის წირების გასწვრივ განლაგდნენ. რკინა-60 ასეთ ნამარხებში გაჩნდა ზღვის იმ დანალექებში, რომლებიც 2.6-2.8 მილიონი წლის წინ წარმოიქმნა.

ასეთ ზეახლებს შეიძლება სიცოცხლეზე მოეხდინათ გავლენა.

ასეთი შორეული წყაროდან წამოსული რენტგენისა და გამა სხივები თავისთავად პირდაპირ საფრთხეს არ წარმოადგენენ. „ისინი ვერ გაარღვევენ ჩვენს ატმოსფეროს და შესაბამისად, ცოცხალი ორგანიზმების სტერილიზაციას ან მასიურ გადაშენებას პირდაპირი გზით ვერ გამოიწვევენ“, ამბობს ბიშოპი.

თუმცა ის აღნიშნავს, რომ სხივებმა შეიძლება ირიბი საფრთხე წარმოქმნან ოზონის შრის დაზიანებით. „ანტარქტიდის ოზონის ხვრელის საფუძველზე ვიცით, რომ ოზონის შრის შემცირებით მზის ულტრაიისფერი სინათლე დედამიწის ზედაპირს მოაღწევს და ორგანიზმებს საფრთხეს შეუქმნის“.

ასტრონომ ნარცისო ბენიტესისა და მისი კოლეგების მიერ ჩატარებული გამოთვლების თანახმად, ასეთ მანძილზე მყოფმა ზეახლებმა შეიძლება ატმოსფერული ოზონი გამოფიტონ.

უფრო მეტიც, 2016 წლის ივლისში გამოქვეყნებულ კვლევაში მელოტმა და მისმა კოლეგებმა დაადგინეს, რომ ზეახლიდან წამოსულმა კოსმოსურმა სხივებმა შეიძლება გაზარდონ იმ მაღალენერგიული ნეიტრონებისა და მიუონების რიცხვი, რომლებიც დედამიწის ზედაპირამდე აღწევენ, რაც ხმელეთზე მობინადრე ცხოველების დასხივების დონეს სამჯერ ზრდის. ამან შეიძლება კიბოს გამომწვევი მუტაციები წარმოქმნას, ასევე ბიძგი მისცეს კლიმატის ცვლილებას.

დაახლოებით 2.6 მილიონი წლის წინ, პლიოცენისა და პლეისტოცენის ეპოქების გასაყარზე, მცირემასშტაბიან გადაშენებას ჰქონდა ადგილი. თუმცა ზუსტად ვერ ვიტყვით, ამაში ზეახალმა ითამაშა თუ არა როლი.

„მართლაც, არ გვაქვს პირდაპირი მტკიცებულება, რომ ზეახალს ოდესმე პირდაპირი გავლენა მოუხდენია სიცოცხლის ევოლუციურ ისტორიაზე“, ამბობს ბიშოპი. „მილიონობით წლის შემდეგ ამის დამტკიცება ძნელია“. მაგალითად, ასეთი ხანგრძლივი პერიოდის გასვლის შემდეგ ვერ შევაგროვებთ ნამარხის დნმ-ის ნიმუშებს მუტაციების გამოსაკვლევად.

არსებობს კოსმოსური აფეთქების სხვა ფორმაც, რომელიც კიდევ უფრო ძლიერია.

პერიოდულად ცას შეარყევს ხოლმე გამა-აფეთქებები: უკიდურესად ინტენსიური აფეთქებები, რა დროსაც გამა სხივები გამოიყოფა. მისი ხანგრძლივობა 2 წამიდან რამდენიმე საათამდე შეიძლება გაგრძელდეს. გამა-აფეთქება სამყაროში ცნობილი მოვლენებიდან ერთ-ერთი ყველაზე მაღალენერგიულია და შეიძლება მოხდეს მაშინ, როცა განსაკუთრებით მასიური ვარსკვლავები ეჯახებიან ერთმანეთს.

საბედნიეროდ, გამა-აფეთქებები ჯერჯერობით მხოლოდ შორეულ გალაქტიკებშია დაფიქსირებული. თუმცა თუკი ჩვენს მახლობლად მსგავსი რამ მოხდება, ზეახალი მასთან შედარებით ფოიერვერკი იქნება. უფრო უარესიც, „ალბათ წინასწარ ვერც კი შევამჩნევთ, მაქსიმუმ რამდენიმე საათით ადრე“, ამბობს მელოტი.

საბედნიეროდ, გამა-აფეთქება იმ რეგიონში, საიდანაც ჩვენზე გავლენა ექნება, ანუ 10 000 სინათლის წლის მანძილზე, დაახლოებით 170 მილიონ წელში ერთხელ ხდება. ეს იშვიათია, მაგრამ დედამიწა საკმაოდ ხნიერია იმისთვის, რომ რამდენიმე ასეთ მოვლენას მოსწრებოდა. მართლაც, 2004 წელს მელოტმა განაცხადა, რომ ორდოვიციული ეპოქის მიწურულს, 440 მილიონი წლის წინ, მომხდარი მასიური გადაშენება შეიძლება გამა-აფეთქებასთან ყოფილიყო კავშირში.

იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ ამ მოვლენის შედეგად გამოფრქვეულმა რენტგენის და გამა სხივებმა შეიძლება სერიოზულად დააზიანა ოზონის შრე და ხელი შეუწყო გლობალურ აცივებას, რადგან ატმოსფეროში აზოტის ოქსიდების სქელი, კვამლისებრი ღრუბელი წარმოქმნა.

მელოტი ირწმუნება, რომ ორდოვიციული პერიოდის მიწურულს მომხდარი გადაშენებების მახასიათებლები ამ სცენარს ერგება. მაგალითად, თავთხელი წყლის ზღვის ორგანიზმებს, რომლებიც უფრო მეტად მიიღებდნენ ულტრაიისფერ დასხივებას ღრმა წყლის მობინადრეებთან შედარებით, მეტი ზიანი მიადგათ. ასევე კლიმატიც შესამჩნევად გაგრილდა.

შესაძლებელია, მსგავსი რამ ისევ მოხდეს? დედამიწაზე სიცოცხლე დაახლოებით 2 მილიარდი წელი იარსებებს, ამის შემდეგ მზე გაფართოებას დაიწყებს და ჩვენს პლანეტას დაუსახლებლად აქცევს. 2011 წლის ანალიზში ბიჩმა დაასკვნა, რომ ამ პერიოდში დაახლოებით 20 ზეახლად აფეთქება და 1 გამა-აფეთქება მოხდება იმ რეგიონში, საიდანაც მავნე დოზით შეიძლება მივიღოთ დასხივება.

მელოტი აღნიშნავს, რომ ახლომდებარე ვარსკვლავების ზეახლად აფეთქებას წინასწარ შევნიშნავთ, რადგან დაკვირვების მეშვეობით ვარსკვლავების ასაკის დადგენა შეგვიძლია. ყველაზე უახლესი ვარსკვლავი, რომელიც შეიძლება მალე აფეთქდეს – ანუ მომდევნო რამდენიმე მილიონ წელიწადში – გახლავთ ბეთელგეიზე ორიონის თანავარსკვლავედში. ის საკმაოდ შორსაა იმისთვის, რომ რამე სახის ზიანი მოგვაყენოს.

ბიჩი ამბობს, რომ მომავალში შეიძლება ვარსკვლავების ისე გარდაქმნა გახდეს შესაძლებელი, რომ კატასტროფული ზეახალი თავიდან ავიცილოთ. „თუკი ცივილიზაციას ეცოდინება, რომ მათ სამეზობლოში ზეახლად აფეთქება უნდა მოხდეს, გადარჩენის ერთ-ერთი გზა იქნება სუპერ-ასტროინჟინრული პროექტი“, აღნიშნავს ის.

მაგალითად, აფეთქება შეიძლება აირიდონ, თუკი ვარსკვლავს მასის ნაწილს მოაცილებენ ან ისეთ ნივთიერებას შეურევენ, რომელიც კოლაფსს გადაავადებს.  „არ ვიცი, კონკრეტულად როგორ განხორციელდება ასეთი ინჟინრული ჩარევა, მაგრამ ვითარების ფიზიკური მხარე და ის, თუ რა არის საჭირო ვარსკვლავის სიცოცხლის გასახანგრძლივებლად, მეტნაკლებად გვესმის“, ამბობს ბიჩი. მისი აზრით, ვარსკვლავი, რომელიც ეს-ესაა ზეახლად უნდა აფეთქდეს, კარგ ადგილს წარმოადგენს უცხოპლანეტელების საპოვნელად. თუკი ასეთი ვარსკვლავი უცნაურ თვისებებს გამოავლენს, ეს შეიძლება ხელოვნური ჩარევის ნიშანი იყოს.

კოსმოსური საფრთხეები შეიძლება ამაზე კიდევ უფრო ეგზოტიკური იყოს.

2015 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში „ბნელი მატერია და დინოზავრები“, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ფიზიკოსი ლიზა რენდალი აყენებს მოსაზრებას, რომ იდუმალი კოსმოსური სუბსტანცია, სახელად ბნელი მატერია, შეიძლება დინოზავრების გადაშენების მიზეზი ყოფილიყო.

ბნელი მატერია სინათლესთან არ ურთიერთქმედებს, ამიტომ პირდაპირი დაკვირვებით მას ვერ აღმოვაჩენთ. ჩვეულებრივ მატერიაზე ის მხოლოდ გრავიტაციულად  ზემოქმედებს: ბნელ მატერიას მასა გააჩნია, ამიტომ სხვა სახის მატერიის მსგავსად მიზიდულობის ძალა აქვს.

ჯერჯერობით არ ვიცით, რა არის ბნელი მატერია. მისი შემადგენელი ნაწილაკი  არავის აღმოუჩენია. თუმცა ფიზიკოსთა და ასტრონომთა უმეტესობა ბნელი მატერიის არსებობაში დარწმუნებულია. რომ არ არსებობდეს, გალაქტიკები ასე სწრაფად ვერ იბრუნებდნენ ნაწილებად დაშლის გარეშე.

გამოთვლების თანახმად, სამყაროს მასშტაბით ბნელი მატერია ჩვეულებრივ მატერიას 5-ჯერ აღემატება. ითვლება, რომ ბნელი მატერია გარს არტყია თითოეულ გალაქტიკას სფერული რგოლის ფორმით.

რენდალი თვლის, რომ არსებობს ბნელი მატერიის ერთზე მეტი სახეობა. „ეგზოტიკური ბნელი მატერია“ შეიძლება სხვა ძალებთანაც ურთიერთქმედებდეს, მაგალითად ელექტრომაგნიტურ ძალასთან, რომლის გავლენითაც ჩვეულებრივი მატერია სინათლის მეშვეობით ურთიერთქმედებს. ეგზოტიკურმა ბნელმა მატერიამ შეიძლება გალაქტიკურ სიბრტყეში წარმოქმნას დისკი და მზის სისტემის მიერ ამ დისკში გავლისას ოორტის ღრუბლის ასტეროიდი ტრაექტორიას შეიცვლის. სწორედ ასეთმა მოვლენამ შეიძლება 66 მილიონი წლის წინ მასიური შეჯახება გამოიწვია.

ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის ბიოლოგმა მაიკლ რამპინომ ეს იდეა უფრო მეტად განავრცო. 2015 წელს გამოქვეყნებულ კვლევაში მან ივარაუდა, რომ ბნელი მატერიის ნაწილაკების ნაწილი შეიძლება დედამიწის ბირთვში ხვდება და ნადგურდება. ეს საკმარის ენერგიას გამოათავისუფლებს ვულკანური აქტივობის დასაწყებად და წარმოქმნის „დედამიწის პულსს“, რომელიც მელოტმა გადაშენებებს დაუკავშირა.

შესაძლოა. თუმცა მეცნიერთა ნაწილი თვლის, რომ ეს მოსაზრება ზედმეტად სპეკულაციურია და პოპულარული ვერ გახდებოდა, რენდალის მსგავს ცნობილ მეცნიერს რომ არ წამოეყენებინა. რენდალი კოსმოლოგიაში ჩატარებული კვლევების გამო თავის დარგში სუპერვარსკვლავად ითვლება.

„ახალი ფიზიკის გამოგონებაა საჭირო იმისთვის, რომ ამ მექანიზმმა იმუშაოს“, ამბობს მელოტი. „არგუმენტი ზედმეტად არაბუნებრივად მეჩვენება“, ეთანხმება ბიჩი. მაგრამ ასევე აღნიშნავს, რომ თუმცა ჯერ კიდევ არ ვიცით ზუსტად, აქვს თუ არა ჩვენს გალაქტიკას ბნელი მატერიის დისკი, „გალაქტიკურ დისკსა და ჰალოში ბნელი მატერიის განაწილებასა და შემადგენლობაზე ისე ცოტა რამ ვიცით, რომ ამ პირობებში ეს იდეა ნამდვილად დასაშვები ჩანს“.

ლოგიკურად ჩნდება კითხვა: რამდენად დამაჯერებელია ეს მოსაზრებები?

აქ განხილული ყველა ცალკეული იდეა დაუმტკიცებელია და ბევრი მათგანი სპეკულაციურია. თუმცა მცირეოდენი დაფიქრება საკმარისია იმის მისახვედრად, რომ დედამიწაზე არსებული სიცოცხლე დაკავშირებულია კოსმოსურ ძალებთან და დამოკიდებულია მათზე. სირთულე იმის გარკვევაში მდგომარეობს, რომელმა კოსმოსურმა მოვლენამ ითამაშა როლი კონკრეტულ შემთხვევაში.

ეს მოვლენები ისეთ ხანგრძლივ პერიოდთან არის დაკავშირებული, რომ ბიოსფეროს არსებობის მოახლოებულ საფრთხეზე შიში არ ღირს. ახლო მომავალში პლანეტის მასშტაბის სტერილიზაციის გამომწვევი ასტეროიდის შეჯახება არ გვემუქრება, თუმცა ცხადია, გონივრულია კოსმოსზე დაკვირვება განვაგრძოთ.

მეორე მხრივ, ეს არ ნიშნავს, რომ კაცობრიობა სრულიად დაცულია კოსმოსური საფრთხეებისგან.

მელოტი აღნიშნავს, რომ ჩვენთვის ყველაზე დიდი საფრთხის მომტანია მზეზე მომხდარი უეცარი ამოფრქვევები, რომლებიც პლანეტისკენ გზავნიან მაღალენერგიულ ნაწილაკებსა და გამოსხივებას. მათ მიერ წარმოქმნილმა ელექტრომაგნიტურმა პულსმა შეიძლება ტელეკომუნიკაციები წყობიდან გამოიყვანოს.

1859 წელს მომხდარმა ასეთმა მოვლენამ ტელეგრაფების ქსელი დააზიანა, ოპერატორების ნაწილმა დენის დარტყმა მიიღო და ზოგ ადგილას ცეცხლი გაჩნდა. დღეს ტელესაკომუნიკაციო ტექნოლოგიებზე უფრო მეტად ვართ დამოკიდებული და შედეგი უფრო მეტად მძიმე იქნება. ამ განსაცდელს ძლივძლივობით გადავურჩით 2012 წელს, როცა მზის სუპერქარიშხალი ცოტათი აგვცდა. თუმცა 1989 წელს მსგავსი შემთხვევის გამო კანადის ელექტროქსელს ენერგიის მიწოდება შეუწყდა.

თუკი ასეთი მოვლენა ჩვენს ცივილიზაციას დააჩოქებს, ევოლუციურ განვითარებაზეც ექნება გავლენა – რადგან, ბედის ირონიით, მან შეიძლება შეაჩეროს ამჟამად მიმდინარე მასიური გადაშენება, რომელიც ჩვენი მიზეზით ხდება.

ამ შემთხვევაში ასტრონომიული მოვლენა საფრთხის ნაცვლად სიკეთის მომტანი აღმოჩნდება დედამიწაზე მობინადრე სიცოცხლისთვის. ადამიანებს ჩვენს ადგილს მიგვიჩენს და დაგვანახებს, რამდენად უსუსურები ვართ კოსმოსის წინაშე.

 

წყარო: BBC